menu  

Joods Monument Arnhem
Joods Monument Arnhem

 

 

 

 

Sint Marten Sonsbeek 1940 -1945, negentig vermoorde Joden

Op de website van Sint Marten Sonsbeek verscheen op 26 april 2021 een artikel van Gerard Ursem: ‘1940 -1945, negentig vermoorde Joden’. Aan het artikel is een oproep toegevoegd om mee te bouwen aan het digitaal monument ‘Om niet te vergeten’, dat de wijk in voorbereiding heeft. Voor het artikel en de oproep klik hier, of lees hieronder.

 

Door Gerard Ursem

Meer dan veertig jaar ben ik er langs gelopen, zonder het op te merken. Op een tuinmuur in het straatje Sint Marten is het vagelijk nog te lezen: Moordenaars. Aan de lettering is te zien dat deze tekst uit de oorlogsjaren stamt. De muur behoort bij het pand Apeldoornseweg 32, en daar was de N.S.B gevestigd.

(Op deze tuinmuur in Sint Marten straat verdwijnen langzaam de letters van het woord 'moordenaars' © foto Gea Grevink)

 

 ‘Verboden voor Joden’
Op 2 Grasmaand (sic) 1941 wordt vanuit dit adres een brief geschreven aan ‘Den Heer Burgemeester der Gemeente Arnhem’, waarin wordt geklaagd dat Arnhem zo weinig actief is met het invoeren van anti-Joden maatregelen. ‘Pogingen van de N.S.B. om het daarheen te leiden dat Joden uit alle openbare gelegenheden verdwijnen, vonden bij U geen gehoor’. Als de Gemeente niet alsnog actie onderneemt ‘dan zal de N.S.B. er voor zorgen dat geen Jood meer in openbare lokalen komt’. Was getekend: W. Busscher, ‘Met Nationaal Socialistische groet, Hou Zee’ (citaat uit ‘De stille slag’ – zie onder). Kort hierna verschenen overal alsnog de bordjes ‘Verboden voor Joden’, onder meer bij de ingang van Sonsbeek.

Er woonden vooral veel Joden in de Spoorhoek, en wel zo veel dat enige tijd is overwogen er een getto te vormen: een afgesloten gebied voor uitsluitend Joden. Wellicht is het niet doorgegaan omdat de kern ervan, de Hommelstraat, een doorgangsroute was. Wat onze wijk betreft, in de meeste straten tussen Sonsbeeksingel en Lorentzlaan woonde wel een Joods gezin. Op die adressen zaten ook familie of vrienden opgevangen die eind jaren dertig Duitsland waren ontvlucht. Wie ondergedoken Joden wist aan te geven, verdiende tien gulden per hoofd, wat toen veel geld was. Zo werden er met hulp van deze N.S.B. 90 wijkbewoners weggevoerd, bijna allemaal naar Auschwitz of Sobibor. Uit geheel de stad verdwenen er 1494.

 

Moordenaars
Terug naar de tekst op de tuinmuur. Niet alleen was deze mij al die jaren niet opgevallen, ik heb in de wijk ook nooit over deze gebeurtenissen horen spreken. De oudere mensen die eind jaren zeventig in mijn straat woonden hadden het dan wel eens over de oorlogsjaren, maar nooit over de Joden. Ik vernam er voor het eerst iets over bij de presentatie van ‘Het Spoorboekje’, in het voorjaar van 2015. Ik deed daarvan indertijd verslag voor de Wijkwebsite. Daarna ben ik in gesprek gegaan met een geschiedkundige, die mij bevestigde dat in onze stad alle aandacht gaat naar ‘A bridge too far’, en dat dit een vergeten geschiedenis is. En dan te bedenken dat de Arnhemse synagoge de hoofdsynagoge was van geheel oost Nederland. Mijn enige aanknopingspunt was een toen pas verschenen boek ‘De stille slag’. Over het trieste lot van deze weggevoerde Joden schreef ik zes jaar geleden een artikel voor de wijkwebsite, dat echter niet werd geplaatst. Ik heb het onderwerp toen maar laten liggen. Tot er recent nieuwe ontwikkelingen zijn. We kennen nu het verschijnsel ‘strompelstenen’, vierkante koperen plaatjes in het plaveisel. Ze zijn onder meer te zien langs Hommelstraat en Hommelseweg. Daarop staan de namen van Joden die daar hebben gewoond. En in 2020, vijfenzeventig (!) jaar na de oorlog, is er alsnog een klein monument opgericht aan de noordzijde van de Eusebiuskerk, in welke omgeving ook veel Joden hebben gewoond. Mensen die deze plek bezoeken laten er, naar joods gebruik, een kiezelsteentje achter. Negentig vermoorde wijkgenoten. Naast de vlag halfstok op de avond van 4 mei, is dit het enige wat we nog voor ze kunnen doen. Hen gedenken.


Meer lezen?
Op www.sintmartensonsbeek.nl vind je meer informatie over deze geschiedenis en de adressen en namen van de niet teruggekeerde Joodse buren. Ook kun je hier lezen hoe we in de wijk een digitaal monument gaan oprichten: Om niet te vergeten.


Bronnen:
Margo Klijn: De stille slag, Joodse Arnhemmers 1933-1945. Uitg. Van Gruting, 2014.
Jolanda Keesom red.: Het Spoorboekje, ruim 150 jaar leven in de Spoorhoek, 2015.

_________________________

Naschrift Elsebeth Hoeven:

Digitaal monument Om niet te vergeten

Om deze negentig wijkgenoten te herdenken, bouwen we momenteel aan het digitale monument Om niet te vergeten. Dit zal de vorm krijgen van een plattegrond waar naast alle namen en adressen verhalen te lezen zijn over de Joodse buurtgenoten. Die plattegrond zal naar verwachting in september openbaar zijn. Wil je meehelpen met het verzamelen van die verhalen? Door bijvoorbeeld in het archief te duiken of mee te schrijven? Stuur dan een bericht naar de redactie via redactie@sintmartensonsbeek.nl

Verhalen

Sint Marten Sonsbeek 1940 -1945, negentig vermoorde Joden

Op de website van Sint Marten Sonsbeek verscheen op 26 april 2021 een artikel van Gerard Ursem: ‘1940 -1945, negentig vermoorde Joden’. Aan het artikel is een oproep toegevoegd om mee te bouwen aan het digitaal monument ‘Om niet te vergeten’, dat de wijk in voorbereiding heeft. Voor het artikel en de oproep klik hier, of lees hieronder.

 

Door Gerard Ursem

Meer dan veertig jaar ben ik er langs gelopen, zonder het op te merken. Op een tuinmuur in het straatje Sint Marten is het vagelijk nog te lezen: Moordenaars. Aan de lettering is te zien dat deze tekst uit de oorlogsjaren stamt. De muur behoort bij het pand Apeldoornseweg 32, en daar was de N.S.B gevestigd.

(Op deze tuinmuur in Sint Marten straat verdwijnen langzaam de letters van het woord 'moordenaars' © foto Gea Grevink)

 

 ‘Verboden voor Joden’
Op 2 Grasmaand (sic) 1941 wordt vanuit dit adres een brief geschreven aan ‘Den Heer Burgemeester der Gemeente Arnhem’, waarin wordt geklaagd dat Arnhem zo weinig actief is met het invoeren van anti-Joden maatregelen. ‘Pogingen van de N.S.B. om het daarheen te leiden dat Joden uit alle openbare gelegenheden verdwijnen, vonden bij U geen gehoor’. Als de Gemeente niet alsnog actie onderneemt ‘dan zal de N.S.B. er voor zorgen dat geen Jood meer in openbare lokalen komt’. Was getekend: W. Busscher, ‘Met Nationaal Socialistische groet, Hou Zee’ (citaat uit ‘De stille slag’ – zie onder). Kort hierna verschenen overal alsnog de bordjes ‘Verboden voor Joden’, onder meer bij de ingang van Sonsbeek.

Er woonden vooral veel Joden in de Spoorhoek, en wel zo veel dat enige tijd is overwogen er een getto te vormen: een afgesloten gebied voor uitsluitend Joden. Wellicht is het niet doorgegaan omdat de kern ervan, de Hommelstraat, een doorgangsroute was. Wat onze wijk betreft, in de meeste straten tussen Sonsbeeksingel en Lorentzlaan woonde wel een Joods gezin. Op die adressen zaten ook familie of vrienden opgevangen die eind jaren dertig Duitsland waren ontvlucht. Wie ondergedoken Joden wist aan te geven, verdiende tien gulden per hoofd, wat toen veel geld was. Zo werden er met hulp van deze N.S.B. 90 wijkbewoners weggevoerd, bijna allemaal naar Auschwitz of Sobibor. Uit geheel de stad verdwenen er 1494.

 

Moordenaars
Terug naar de tekst op de tuinmuur. Niet alleen was deze mij al die jaren niet opgevallen, ik heb in de wijk ook nooit over deze gebeurtenissen horen spreken. De oudere mensen die eind jaren zeventig in mijn straat woonden hadden het dan wel eens over de oorlogsjaren, maar nooit over de Joden. Ik vernam er voor het eerst iets over bij de presentatie van ‘Het Spoorboekje’, in het voorjaar van 2015. Ik deed daarvan indertijd verslag voor de Wijkwebsite. Daarna ben ik in gesprek gegaan met een geschiedkundige, die mij bevestigde dat in onze stad alle aandacht gaat naar ‘A bridge too far’, en dat dit een vergeten geschiedenis is. En dan te bedenken dat de Arnhemse synagoge de hoofdsynagoge was van geheel oost Nederland. Mijn enige aanknopingspunt was een toen pas verschenen boek ‘De stille slag’. Over het trieste lot van deze weggevoerde Joden schreef ik zes jaar geleden een artikel voor de wijkwebsite, dat echter niet werd geplaatst. Ik heb het onderwerp toen maar laten liggen. Tot er recent nieuwe ontwikkelingen zijn. We kennen nu het verschijnsel ‘strompelstenen’, vierkante koperen plaatjes in het plaveisel. Ze zijn onder meer te zien langs Hommelstraat en Hommelseweg. Daarop staan de namen van Joden die daar hebben gewoond. En in 2020, vijfenzeventig (!) jaar na de oorlog, is er alsnog een klein monument opgericht aan de noordzijde van de Eusebiuskerk, in welke omgeving ook veel Joden hebben gewoond. Mensen die deze plek bezoeken laten er, naar joods gebruik, een kiezelsteentje achter. Negentig vermoorde wijkgenoten. Naast de vlag halfstok op de avond van 4 mei, is dit het enige wat we nog voor ze kunnen doen. Hen gedenken.


Meer lezen?
Op www.sintmartensonsbeek.nl vind je meer informatie over deze geschiedenis en de adressen en namen van de niet teruggekeerde Joodse buren. Ook kun je hier lezen hoe we in de wijk een digitaal monument gaan oprichten: Om niet te vergeten.


Bronnen:
Margo Klijn: De stille slag, Joodse Arnhemmers 1933-1945. Uitg. Van Gruting, 2014.
Jolanda Keesom red.: Het Spoorboekje, ruim 150 jaar leven in de Spoorhoek, 2015.

_________________________

Naschrift Elsebeth Hoeven:

Digitaal monument Om niet te vergeten

Om deze negentig wijkgenoten te herdenken, bouwen we momenteel aan het digitale monument Om niet te vergeten. Dit zal de vorm krijgen van een plattegrond waar naast alle namen en adressen verhalen te lezen zijn over de Joodse buurtgenoten. Die plattegrond zal naar verwachting in september openbaar zijn. Wil je meehelpen met het verzamelen van die verhalen? Door bijvoorbeeld in het archief te duiken of mee te schrijven? Stuur dan een bericht naar de redactie via redactie@sintmartensonsbeek.nl

 

Locatie Joods Monument Arnhem:
Kippenmarkt/Jonas Daniël Meijerplaats