Peter Jetten
In de database van Joods Monument Arnhem bevindt zich een foto waarop twee dames gearmd in een onbekende stad lopen. Ze poseren gewillig en hebben er plezier in, zo te zien. Onduidelijk is, waar de foto genomen is en wie zij zijn. Als je goed kijkt zie je dat er een Jodenster op hun jurken is genaaid, een detail dat onheilspellend afsteekt bij het onbezorgde tafereeltje. Half op de achtergrond is de naam van een hotel te zien.
(foto met twee onbekende vrouwen, collectie Joods Monument Arnhem)
Arnhem
De foto roept vragen op. Wie zijn deze Joodse dames en waar lopen zij? Omdat de Jodenster door de bezetter vanaf 3 mei 1942 wordt ingevoerd, moet de foto na 3 mei genomen zijn. De vrouw rechts herkennen we al vrij snel als Hanna ter Berg-Nieweg van de Amsterdamseweg 14 in Arnhem. De woning stond aan het begin van de Amsterdamseweg. Het bouwblok is in 2004 afgebroken in verband met de spoorverbreding.
(Bouwblok begin van de Amsterdamseweg voor de spoorverbreding in 2004 met huisnummers, foto GA, fotobewerking door Ad Habets)
Van haar en haar gezin bestaan foto’s. Ook weten we hoe het met Hanna, haar man Abraham ter Berg en hun kleine meid Ina is afgelopen. Zij moeten zich bij de grote razzia van 17 november 1942 bij het station Arnhem melden voor transport naar Westerbork. Ze komen in barak 73 terecht, maar deportatie naar de vernietigingskampen blijft hen een half jaar bespaard. Uiteindelijk worden zij op 18 mei 1943 naar Sobibor gedeporteerd en direct na aankomst op 21 mei vermoord. Tot zover het vreselijke lot van Hanna en haar gezin.
(Abraham ter Berg en Hanna ter Berg-Nieweg, foto Joods Monument)
(Rosina Henriette ter Berg, foto Joods Monument)
Leek bij Groningen
De vrouw links op de foto is moeilijker thuis te brengen. We plaatsen een ‘vraagfoto’ op de Facebook pagina Oud-Arnhem en krijgen een tip. De foto is vóór voormalig hotel ‘de Drie Provinciën’ in Leek bij Groningen genomen, waar anno 2023 Zeeman gevestigd is. Volgens kenners van de Oud-Leek, stonden de huisjes rechts op de foto vroeger bekend als het ‘Jeudenhoukje’.
En inderdaad, Leek had voor de oorlog een vrij grote Joodse gemeenschap. Hanna en haar man Abraham hadden familie in Leek en Groningen. Voor reizen moet je als Joodse burger sinds november 1941 een vergunning hebben, in juni 1942 gaat een volledig reisverbod voor Joden in. Wil Hanna nog een keer ouders of familie in het Noorden bezoeken, voordat het helemaal niet meer kan? Een onbedoeld afscheid?
We zoeken contact met medewerkers van het Museum Joodse Schooltje in Leek, zij zoeken intensief mee. In het archief wordt een sterk gelijkende foto van de onbekende vrouw gevonden.
(Sophia van der Wijk, collectie Museum Joodse School in Leek)
Het is de foto van Sophia (Fie) van der Wijk uit Hoogeveen, getrouwd met Moos Levie uit Leek, waar zij samen een manufacturenwinkel hebben. Fie en Hanna zijn leeftijdsgenoten, Hanna is op de foto 27 jaar en Fie 28. Ze zijn familie van elkaar, de moeder van Hanna is Henriette Frank. De zus van Moos Levie - Frederika Levie - is getrouwd met Andries Frank.
Er is ook nog een voorgenomen huwelijk in Leek, dat van Ducie Denneboom en Leo van Essen uit Groningen. Vrouwtje, de moeder van Leo is ook een Frank, dus familie van Hanna en Fie. Ducie en Leo gaan op 16 juli trouwen. Op 18 mei is Leo eerst nog jarig. Ook is er een Arnhemse tak van de familie Denneboom, die met hun 5 kinderen aan de Broerenstraat 33 wonen. Hanna ter Berg zal hen als Arnhemse zeker gekend hebben.
Reist Hanna – nu het met een vergunning nog kan - naar het Noorden af om haar ouders in Groningen te zien? Heeft de familie in Leek afgesproken om de bruiloft van Ducie Denneboom bij te wonen of de verjaardag van Leo te vieren. MIsschien ook om als familie bij elkaar te zijn en elkaar moed in te spreken? Voelen zij dat het misschien wel de laatste keer is? Gaan Fie en Hanna daarom op de foto?
Ja, dat is Fie!
We krijgen nog een belangrijke aanwijzing, eigenlijk een bevestiging. Een medewerker van het museum herkent de vrouw op de foto: Ja, dat is Fie! Zij herkent Fie van der Wijk, die de oorlog in de onderduik overleefd heeft. In 1970 was Fie te gast op de bruiloft van de betreffende medewerkster. In de synagoge in Tilburg, waar de bruiloft was, is toen deze foto van Fie genomen, zij is hier 55 jaar.
(Fie van der Wijk links, in 1970 in de synagoge van Tilburg, collectie Lieneke Rijnveld-Sanders)
Het lot van Moos
Moos – de man van Fie - is reizend verkoper, hij ‘loopt met het pak’, zoals men dat destijds noemt en kent veel klanten. Mozes neemt samen met Sophie de manufacturenzaak van zijn vader Samuel Levie over. Op 26 juli 1939 trouwen zij in Hoogeveen, waar Fie vandaan komt. Op de winkel in de Kerkstraat 10 wordt beslag gelegd, Moos wordt op 7 juli 1942 naar Westerbork afgevoerd samen met alle mannen uit Leek tot 55 jaar. Op zijn persoonskaart staat als deportatiedatum 15 juli 1942, maar hij is niet met deze groep op transport naar Auschwitz vertrokken. Er staat verder een aantekening op de kaart dat hij in december 1943 nog in leven zou zijn. Heeft hij in Westerbork de benen genomen en is hij ondergedoken? Hoe het ook zij, Moos komt in kamp Vught terecht, waar hij op 2 oktober 1943 om het leven komt, 30 jaar oud. Ook familie van Moos komt om.
(Moos Levie derde van links, Museum Joodse Schooltje Leek)
Fie krijgt van alle kanten advies om onder te duiken, haar man is al op 7 juli weggehaald en de Duitsers zijn niet te vertrouwen met hun geruststellingen dat vrouwen niet weg hoeven. Zij kan onderduiken bij een klant, bij Eit en Hiltje Jonkman, een gezin met kinderen in een boerderijtje aan de Jonkersvaart even buiten Leek. Zij blijft er twee jaar en overleeft de oorlog. Het contact met de familie Jonkman blijft.
Na de oorlog
Fie gaat na de oorlog terug naar Hoogeveen. Zij ontfermt zich in 1947 over een achternichtje, de 7 jarige Phili Herschel. Phili heeft ondergedoken gezeten in Zevenaar en Utrecht (1). Ze wordt weggeplukt bij de Hollandse Schouwburg in Amsterdam en verblijft de rest van de oorlog ondergedoken in Haarlem. Haar ouders Roos en Nico worden in 1943 in Sobibor na verraad vermoord.
(Phili Herschel en haar ouders, kort voor de deportatie in 1943, foto Joods Monument)
(Phili Herschel met oma Hanna Rosenboom-Bachrach 1942, foto collectie Phili Blogowski-Herschel)
In mei 1945 heeft ze niemand meer, behalve haar oma, Hanna Rosenboom-Bachrach in Zevenaar. Bij haar mag zij niet blijven (2). Uiteindelijk krijgt tante Fie de voogdij en samen wonen zij in Enschede. Ze is als een moeder voor Phili. In 1957 ontmoet Fie Harry Horneman, met wie ze in december van hetzelfde jaar trouwt. Harry heeft een dochter uit zijn eerste huwelijk, de tienjarige Siby Horneman, die bij haar moeder woont. Phili is dan al achttien en verloofd met Samuel (Sami) Blogowski. Ze trouwen in 1958 en vertrekken naar Zurich. Siby en Phili zien elkaar als pleegzusjes. Phili heeft de vrolijke foto uit 1942 nooit gezien en ook haar moeder Fie heeft er nooit over gesproken.
(Fie van der Wijk en pleegdochter Phili Herschel omstreeks 1951/1952, foto collectie Phili Blogowski-Herschel)
‘Moeder’ Fie overlijdt in 1987 op 72 jarige leeftijd. ‘Oorlogsweduwe van Moos Levie’ staat er op haar overlijdensbericht. Siby en Phili staan er ook op met hun kinderen. Fie ligt op de Joodse begraafplaats in Rotterdam begraven.
(Overlijdens bericht Sophia Horneman-van der Wijk, Joods Monument)
De ‘’pleegzusjes’ Siby (1947) en Phili (1939) hebben nog steeds veel contact met elkaar, Siby in Rotterdam en Phili in Zurich. ‘Wij kennen elkaar nu 66 jaar en we zijn nu gewoon zusjes’, vertelt Phili.
Puzzel opgelost
Terug naar de vrolijke foto. De puzzel is opgelost, Hanna en Fie zijn de twee jonge vrouwen die zo gezellig gearmd lopen in Leek. Er is feest in de familie, mogelijk een verjaardag, een mooie gelegenheid om elkaar te zien en te spreken. Misschien wel voor het laatst, het zijn donkere tijden voor de Joodse gemeenschap. Hanna en haar gezin worden in mei 1943 in Sobibor vermoord. Fie overleeft de oorlog en neemt haar achternichtje Phili in huis op. Ze hertrouwt met Harry Horneman en overlijdt in Rotterdam. Ze was ‘tot het laatst voor anderen zorgend en bezorgd’, staat in haar overlijdensbericht.
Een vrolijke foto was aanleiding voor deze zoektocht. Het verhaal erachter geeft een beeld van de Jodenvervolging en de ingrijpende gevolgen ervan. Uit welk familiealbum de foto afkomstig is en wie de foto maakte, is een raadsel gebleven.
Augustus 2023
Met dank aan Facebook Oud-Arnhem, Willy Wytzes uit Arnhem, Fenna van der Zwaag en Lieneke Rijnveld-Sanders van Museum Joodse Schooltje in Leek. Dank verder aan Siby van Hartingsveldt-Horneman en Phili Blogowski-Herschel.
Noten
(1) Phili werd geboren in 1939 in het toenmalige Jutphaas. Ze is de dochter van Nathan (Nico) Herschel en Rosette (Ro) Elisabeth Herschel-Tobar, die in juni 1943 in Sobibor vermoord worden. Nathan (Nico) was een zoon van Louis Herschel en Sophia Lisette Herschel-van der Wijk. Van deze laatsten is Phili is de kleindochter. Van Fie is ze het achternichtje.
De moeder van Rosette (Ro) Elisabeth Herschel-Tobar was de dochter van Hanna Rosenboom-Bachrach (Arnhem 1882-Zevenaar 1955). Hanna Bachrach trouwde in 1910 met Jacob Tobar (1865-1921) en in 1923 met Abraham Rosenboom (1869-1943). Zij woonden vermoedelijk in de Grietsetraat 7, Zevenaar, waar nu Intersport Luising gevestigd is.
Phili beschrijft in haar pas verschenen boek haar ervaringen als kind in de oorlog. Over Alijda Jacobs, Arnhemse verzetsvrouw en verloofde van Simon Bachrach, schrijft zij: 'Om de twee weken, nam tante Lijda me mee, naar mijn ouders, die toen ondergedoken zaten. Lijda en ik namen de trein [vanuit Zevenaar, red] zonder geldige papieren. Het was een groot risico, maar zonder risico zouden veel dingen ook toen al het einde zijn geweest...'s avonds haalde tante Lijda me weer op en dan was het een drama. Mijn moeder wilde me niet laten gaan. Ze lag schreeuwend op de grond. Wanhopig probeerde ze mijn hand vast te houden en aan de andere kant mijn tante, die ons wilde losmaken....waar haalde mijn tante Lijda de moed vandaan om zo'n risico te nemen? Ze deed alleen wat haar hart haar vertelde' .
(2) Van de commissie voor Oorlogspleegkinderen (OPK) mag het jonge weesmeisje Phili niet bij haar oma Hanna Rosenboom-Bachrach blijven. De voogdijcommissie werd in mei 1945 opgericht en in augustus 1949 ontbonden, mede ten gevolgde van interne verdeeldheid tussen de joodse en niet-joodse leden.
Verwijzing
Op de persoonlijke pagina's van Abraham ter Berg en Hanna ter Berg-Nieweg wordt verwezen naar dit verhaal.
Bronnen
Hanna ter Berg-Nieweg : https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f-zoekresultaat-meer.php?namen_id=90
https://www.museumjoodseschooltje.nl/
https://www.museumjoodseschooltje.nl/stolpersteine/langs-stolpersteine-leek/?searchresult=1&sstring=Mozes+Levie#schooltje161
Susan Wiendels, Phili Blogowsky-Herschel schrijft 'Ik heb het overleefd. Leef ik nog?'. In Zevenaar Post, 10 mei 2023, pagina 21
De geschiedenis van Leek in 161 plaatjes, 2012 Jumbo Gemeente Leek Historisch:https://issuu.com/goodfield/docs/gemeente_leek_historisch
100 jaar Openbaar Onderwijs, van arme veenkolonie naar welvarend streekdorp.
Phili Blogowski-Herschel, 'Ik heb het overleefd, leef ik nog?, Brave New Books, maart 2023
Nathan en Rosette Herschel: Nathan Herschel (joodsmonument.nl)
Peter Jetten, Alijda Jacobs bevrijdde acht gevangenen uit Westerbork, website Joods Monument Arnhem https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f.php?flexpag_id=173&rubriek_id=12
Phili (84) verloor als Joods kind álles in de Tweede Wereldoorlog: ‘Ik beschouw elke dag als een geschenk’, door Richard Hoving, de Gelderlander 4 mei 2023 https://www.gelderlander.nl/utrecht/phili-84-verloor-als-joods-kind-alles-in-de-tweede-wereldoorlog-ik-beschouw-elke-dag-als-een-geschenk~acb4fb07/229788702/
Joodsmonument.nl en Joodsmonumentarnhem.nl
Verhalen →
Peter Jetten
In de database van Joods Monument Arnhem bevindt zich een foto waarop twee dames gearmd in een onbekende stad lopen. Ze poseren gewillig en hebben er plezier in, zo te zien. Onduidelijk is, waar de foto genomen is en wie zij zijn. Als je goed kijkt zie je dat er een Jodenster op hun jurken is genaaid, een detail dat onheilspellend afsteekt bij het onbezorgde tafereeltje. Half op de achtergrond is de naam van een hotel te zien.
(foto met twee onbekende vrouwen, collectie Joods Monument Arnhem)
Arnhem
De foto roept vragen op. Wie zijn deze Joodse dames en waar lopen zij? Omdat de Jodenster door de bezetter vanaf 3 mei 1942 wordt ingevoerd, moet de foto na 3 mei genomen zijn. De vrouw rechts herkennen we al vrij snel als Hanna ter Berg-Nieweg van de Amsterdamseweg 14 in Arnhem. De woning stond aan het begin van de Amsterdamseweg. Het bouwblok is in 2004 afgebroken in verband met de spoorverbreding.
(Bouwblok begin van de Amsterdamseweg voor de spoorverbreding in 2004 met huisnummers, foto GA, fotobewerking door Ad Habets)
Van haar en haar gezin bestaan foto’s. Ook weten we hoe het met Hanna, haar man Abraham ter Berg en hun kleine meid Ina is afgelopen. Zij moeten zich bij de grote razzia van 17 november 1942 bij het station Arnhem melden voor transport naar Westerbork. Ze komen in barak 73 terecht, maar deportatie naar de vernietigingskampen blijft hen een half jaar bespaard. Uiteindelijk worden zij op 18 mei 1943 naar Sobibor gedeporteerd en direct na aankomst op 21 mei vermoord. Tot zover het vreselijke lot van Hanna en haar gezin.
(Abraham ter Berg en Hanna ter Berg-Nieweg, foto Joods Monument)
(Rosina Henriette ter Berg, foto Joods Monument)
Leek bij Groningen
De vrouw links op de foto is moeilijker thuis te brengen. We plaatsen een ‘vraagfoto’ op de Facebook pagina Oud-Arnhem en krijgen een tip. De foto is vóór voormalig hotel ‘de Drie Provinciën’ in Leek bij Groningen genomen, waar anno 2023 Zeeman gevestigd is. Volgens kenners van de Oud-Leek, stonden de huisjes rechts op de foto vroeger bekend als het ‘Jeudenhoukje’.
En inderdaad, Leek had voor de oorlog een vrij grote Joodse gemeenschap. Hanna en haar man Abraham hadden familie in Leek en Groningen. Voor reizen moet je als Joodse burger sinds november 1941 een vergunning hebben, in juni 1942 gaat een volledig reisverbod voor Joden in. Wil Hanna nog een keer ouders of familie in het Noorden bezoeken, voordat het helemaal niet meer kan? Een onbedoeld afscheid?
We zoeken contact met medewerkers van het Museum Joodse Schooltje in Leek, zij zoeken intensief mee. In het archief wordt een sterk gelijkende foto van de onbekende vrouw gevonden.
(Sophia van der Wijk, collectie Museum Joodse School in Leek)
Het is de foto van Sophia (Fie) van der Wijk uit Hoogeveen, getrouwd met Moos Levie uit Leek, waar zij samen een manufacturenwinkel hebben. Fie en Hanna zijn leeftijdsgenoten, Hanna is op de foto 27 jaar en Fie 28. Ze zijn familie van elkaar, de moeder van Hanna is Henriette Frank. De zus van Moos Levie - Frederika Levie - is getrouwd met Andries Frank.
Er is ook nog een voorgenomen huwelijk in Leek, dat van Ducie Denneboom en Leo van Essen uit Groningen. Vrouwtje, de moeder van Leo is ook een Frank, dus familie van Hanna en Fie. Ducie en Leo gaan op 16 juli trouwen. Op 18 mei is Leo eerst nog jarig. Ook is er een Arnhemse tak van de familie Denneboom, die met hun 5 kinderen aan de Broerenstraat 33 wonen. Hanna ter Berg zal hen als Arnhemse zeker gekend hebben.
Reist Hanna – nu het met een vergunning nog kan - naar het Noorden af om haar ouders in Groningen te zien? Heeft de familie in Leek afgesproken om de bruiloft van Ducie Denneboom bij te wonen of de verjaardag van Leo te vieren. MIsschien ook om als familie bij elkaar te zijn en elkaar moed in te spreken? Voelen zij dat het misschien wel de laatste keer is? Gaan Fie en Hanna daarom op de foto?
Ja, dat is Fie!
We krijgen nog een belangrijke aanwijzing, eigenlijk een bevestiging. Een medewerker van het museum herkent de vrouw op de foto: Ja, dat is Fie! Zij herkent Fie van der Wijk, die de oorlog in de onderduik overleefd heeft. In 1970 was Fie te gast op de bruiloft van de betreffende medewerkster. In de synagoge in Tilburg, waar de bruiloft was, is toen deze foto van Fie genomen, zij is hier 55 jaar.
(Fie van der Wijk links, in 1970 in de synagoge van Tilburg, collectie Lieneke Rijnveld-Sanders)
Het lot van Moos
Moos – de man van Fie - is reizend verkoper, hij ‘loopt met het pak’, zoals men dat destijds noemt en kent veel klanten. Mozes neemt samen met Sophie de manufacturenzaak van zijn vader Samuel Levie over. Op 26 juli 1939 trouwen zij in Hoogeveen, waar Fie vandaan komt. Op de winkel in de Kerkstraat 10 wordt beslag gelegd, Moos wordt op 7 juli 1942 naar Westerbork afgevoerd samen met alle mannen uit Leek tot 55 jaar. Op zijn persoonskaart staat als deportatiedatum 15 juli 1942, maar hij is niet met deze groep op transport naar Auschwitz vertrokken. Er staat verder een aantekening op de kaart dat hij in december 1943 nog in leven zou zijn. Heeft hij in Westerbork de benen genomen en is hij ondergedoken? Hoe het ook zij, Moos komt in kamp Vught terecht, waar hij op 2 oktober 1943 om het leven komt, 30 jaar oud. Ook familie van Moos komt om.
(Moos Levie derde van links, Museum Joodse Schooltje Leek)
Fie krijgt van alle kanten advies om onder te duiken, haar man is al op 7 juli weggehaald en de Duitsers zijn niet te vertrouwen met hun geruststellingen dat vrouwen niet weg hoeven. Zij kan onderduiken bij een klant, bij Eit en Hiltje Jonkman, een gezin met kinderen in een boerderijtje aan de Jonkersvaart even buiten Leek. Zij blijft er twee jaar en overleeft de oorlog. Het contact met de familie Jonkman blijft.
Na de oorlog
Fie gaat na de oorlog terug naar Hoogeveen. Zij ontfermt zich in 1947 over een achternichtje, de 7 jarige Phili Herschel. Phili heeft ondergedoken gezeten in Zevenaar en Utrecht (1). Ze wordt weggeplukt bij de Hollandse Schouwburg in Amsterdam en verblijft de rest van de oorlog ondergedoken in Haarlem. Haar ouders Roos en Nico worden in 1943 in Sobibor na verraad vermoord.
(Phili Herschel en haar ouders, kort voor de deportatie in 1943, foto Joods Monument)
(Phili Herschel met oma Hanna Rosenboom-Bachrach 1942, foto collectie Phili Blogowski-Herschel)
In mei 1945 heeft ze niemand meer, behalve haar oma, Hanna Rosenboom-Bachrach in Zevenaar. Bij haar mag zij niet blijven (2). Uiteindelijk krijgt tante Fie de voogdij en samen wonen zij in Enschede. Ze is als een moeder voor Phili. In 1957 ontmoet Fie Harry Horneman, met wie ze in december van hetzelfde jaar trouwt. Harry heeft een dochter uit zijn eerste huwelijk, de tienjarige Siby Horneman, die bij haar moeder woont. Phili is dan al achttien en verloofd met Samuel (Sami) Blogowski. Ze trouwen in 1958 en vertrekken naar Zurich. Siby en Phili zien elkaar als pleegzusjes. Phili heeft de vrolijke foto uit 1942 nooit gezien en ook haar moeder Fie heeft er nooit over gesproken.
(Fie van der Wijk en pleegdochter Phili Herschel omstreeks 1951/1952, foto collectie Phili Blogowski-Herschel)
‘Moeder’ Fie overlijdt in 1987 op 72 jarige leeftijd. ‘Oorlogsweduwe van Moos Levie’ staat er op haar overlijdensbericht. Siby en Phili staan er ook op met hun kinderen. Fie ligt op de Joodse begraafplaats in Rotterdam begraven.
(Overlijdens bericht Sophia Horneman-van der Wijk, Joods Monument)
De ‘’pleegzusjes’ Siby (1947) en Phili (1939) hebben nog steeds veel contact met elkaar, Siby in Rotterdam en Phili in Zurich. ‘Wij kennen elkaar nu 66 jaar en we zijn nu gewoon zusjes’, vertelt Phili.
Puzzel opgelost
Terug naar de vrolijke foto. De puzzel is opgelost, Hanna en Fie zijn de twee jonge vrouwen die zo gezellig gearmd lopen in Leek. Er is feest in de familie, mogelijk een verjaardag, een mooie gelegenheid om elkaar te zien en te spreken. Misschien wel voor het laatst, het zijn donkere tijden voor de Joodse gemeenschap. Hanna en haar gezin worden in mei 1943 in Sobibor vermoord. Fie overleeft de oorlog en neemt haar achternichtje Phili in huis op. Ze hertrouwt met Harry Horneman en overlijdt in Rotterdam. Ze was ‘tot het laatst voor anderen zorgend en bezorgd’, staat in haar overlijdensbericht.
Een vrolijke foto was aanleiding voor deze zoektocht. Het verhaal erachter geeft een beeld van de Jodenvervolging en de ingrijpende gevolgen ervan. Uit welk familiealbum de foto afkomstig is en wie de foto maakte, is een raadsel gebleven.
Augustus 2023
Met dank aan Facebook Oud-Arnhem, Willy Wytzes uit Arnhem, Fenna van der Zwaag en Lieneke Rijnveld-Sanders van Museum Joodse Schooltje in Leek. Dank verder aan Siby van Hartingsveldt-Horneman en Phili Blogowski-Herschel.
Noten
(1) Phili werd geboren in 1939 in het toenmalige Jutphaas. Ze is de dochter van Nathan (Nico) Herschel en Rosette (Ro) Elisabeth Herschel-Tobar, die in juni 1943 in Sobibor vermoord worden. Nathan (Nico) was een zoon van Louis Herschel en Sophia Lisette Herschel-van der Wijk. Van deze laatsten is Phili is de kleindochter. Van Fie is ze het achternichtje.
De moeder van Rosette (Ro) Elisabeth Herschel-Tobar was de dochter van Hanna Rosenboom-Bachrach (Arnhem 1882-Zevenaar 1955). Hanna Bachrach trouwde in 1910 met Jacob Tobar (1865-1921) en in 1923 met Abraham Rosenboom (1869-1943). Zij woonden vermoedelijk in de Grietsetraat 7, Zevenaar, waar nu Intersport Luising gevestigd is.
Phili beschrijft in haar pas verschenen boek haar ervaringen als kind in de oorlog. Over Alijda Jacobs, Arnhemse verzetsvrouw en verloofde van Simon Bachrach, schrijft zij: 'Om de twee weken, nam tante Lijda me mee, naar mijn ouders, die toen ondergedoken zaten. Lijda en ik namen de trein [vanuit Zevenaar, red] zonder geldige papieren. Het was een groot risico, maar zonder risico zouden veel dingen ook toen al het einde zijn geweest...'s avonds haalde tante Lijda me weer op en dan was het een drama. Mijn moeder wilde me niet laten gaan. Ze lag schreeuwend op de grond. Wanhopig probeerde ze mijn hand vast te houden en aan de andere kant mijn tante, die ons wilde losmaken....waar haalde mijn tante Lijda de moed vandaan om zo'n risico te nemen? Ze deed alleen wat haar hart haar vertelde' .
(2) Van de commissie voor Oorlogspleegkinderen (OPK) mag het jonge weesmeisje Phili niet bij haar oma Hanna Rosenboom-Bachrach blijven. De voogdijcommissie werd in mei 1945 opgericht en in augustus 1949 ontbonden, mede ten gevolgde van interne verdeeldheid tussen de joodse en niet-joodse leden.
Verwijzing
Op de persoonlijke pagina's van Abraham ter Berg en Hanna ter Berg-Nieweg wordt verwezen naar dit verhaal.
Bronnen
Hanna ter Berg-Nieweg : https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f-zoekresultaat-meer.php?namen_id=90
https://www.museumjoodseschooltje.nl/
https://www.museumjoodseschooltje.nl/stolpersteine/langs-stolpersteine-leek/?searchresult=1&sstring=Mozes+Levie#schooltje161
Susan Wiendels, Phili Blogowsky-Herschel schrijft 'Ik heb het overleefd. Leef ik nog?'. In Zevenaar Post, 10 mei 2023, pagina 21
De geschiedenis van Leek in 161 plaatjes, 2012 Jumbo Gemeente Leek Historisch:https://issuu.com/goodfield/docs/gemeente_leek_historisch
100 jaar Openbaar Onderwijs, van arme veenkolonie naar welvarend streekdorp.
Phili Blogowski-Herschel, 'Ik heb het overleefd, leef ik nog?, Brave New Books, maart 2023
Nathan en Rosette Herschel: Nathan Herschel (joodsmonument.nl)
Peter Jetten, Alijda Jacobs bevrijdde acht gevangenen uit Westerbork, website Joods Monument Arnhem https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f.php?flexpag_id=173&rubriek_id=12
Phili (84) verloor als Joods kind álles in de Tweede Wereldoorlog: ‘Ik beschouw elke dag als een geschenk’, door Richard Hoving, de Gelderlander 4 mei 2023 https://www.gelderlander.nl/utrecht/phili-84-verloor-als-joods-kind-alles-in-de-tweede-wereldoorlog-ik-beschouw-elke-dag-als-een-geschenk~acb4fb07/229788702/
Joodsmonument.nl en Joodsmonumentarnhem.nl