Peter Jetten
Theo Messing, nog maar 20 jaar was hij. Op 26 september 2024 kreeg hij een struikelsteen voor zijn ouderlijk huis op de Burgemeester Weertsstraat 57. Theo was lid van de verzetsgroep de Leeuwengarde en overleefde de oorlog niet. Ter nagedachtenis van hun ‘oom Theo’ legde de familie een herinneringssteen.
Hiermee was ook de 106e struikelsteen/stolperstein in Arnhem een feit. Het was de laatste van die dag. Andere stenen kregen een plek op Broerenstraat 33, Veerpolderstraat 46, Sonsbeeksingel 116, Driekoningendwarsstraat 13, Johan de Wittlaan 73, Huijghenslaan 63, van Heemstralaan 90 en Breitnerstraat 18.
Op Huijghenslaan 63 ligt ook voor Joost de Josselin de Jong een struikelsteen. Joost was lid van het Arnhemse verzetsbataljon Erkens en overleefde evenmin de oorlog. Meestal worden struikelstenen in Arnhem voor vermoorde Joodse stadsgenoten gelegd, dit jaar ook voor twee jonge Arnhemse verzetshelden.
De steenlegging op 26 september ging van start met een herdenkingsbijeenkomst in het stadhuis. Leerlingen van drie Arnhemse middelbare scholieren waren erbij. Burgemeester Ahmed Marcouch sprak. Hij memoreerde de inzet van raadsleden Sabine Andeweg, Gerrie Elfrink en het jarenlange werk van de initiatiefnemer Hein-Willem Leeraar. Zonder hen zouden de struikelstenen er in Arnhem niet liggen, zei hij. De stenen zijn bescheiden, maar tegelijk bezield door de unieke gegevens van het slachtoffer erop. Ze zorgen ervoor dat we omgekomen stadsgenoten niet vergeten, aldus de burgemeester. Er waren meer sprekers die ochtend. Alexander Stukenberg vertelde over de ontstaansgeschiedenis van de Stolpersteine en de historicus Amoud-Jan Bijsterveld sprak over de gevolgen van de Holocaust voor de verschillende generaties. Jaap Mulder en zijn klezmerband Héjre Kati zorgde voor een passende muzikale omlijsting.
(Herdenkingsbijeenkomst in het stadhuis met klezmerband Héjre Kati, foto Peter Jetten)
Gruwelen
Anno 2024 herinneren struikelstenen op 43 plekken in Arnhem aan de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. Gruwelen waar ook de twintigjarige Theo Messing (Arnhem 1923) mee te maken kreeg. Na zijn arrestatie op 9 april 1942 kwam hij in het ‘Oranjehotel’ in Scheveningen en het kamp Amersfoort terecht. Uiteindelijk belandde hij met 18 verzetskamaraden in het beruchte concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg, waar ‘Vernichtung durch Arbeit’ gold. Op 7 september 1943 kwam een einde aan zijn jonge leven, hij bezweek ten gevolge van het onmenselijk kampregiem. Voor de kinderen van de familie was hij de onbekende oom op een foto op het dressoir over wie na de oorlog lang niet gepraat kon worden.
(Struikelsteen voor Theo Messing, op de foto samen met zijn zus Hendrika Messing, foto Peter Jetten)
De jeugdige Joost de Josselin de Jong van de Huijghenslaan werkte bij de AKU en was lid van het Arnhemse verzetsbataljon (Nic) Erkens. De groep werd geïnfiltreerd en opgerold. Het merendeel kwam in het concentratiekamp Natzweiler in de Vogezen terecht. De bedoeling was dat de gevangenen daar naamloos zouden verdwijnen in ‘Nacht und Nebel’. Joost werd in maart 1944 bij het sneeuwruimen doodgeknuppeld. Hij werd slechts 24 jaar.
(Joost de Josselin de Jong, foto Traces of War)
Stolpersteine
De Duitse kunstenaar Gunther Demnig (Berlijn 1947) begon in 1992 aan zijn project ‘Stolpersteine’. Het doel was slachtoffers van het nationaalsocialisme een eigen gedenkteken te geven. Het initiatief sluit aan bij de tekst uit de Talmoed: ”Een mens is pas vergeten, wanneer zijn naam is vergeten”
Demnig plaatste de eerste Stolperstein in Keulen in 1992. Sindsdien vormen Stolpersteine (of struikelstenen) een over geheel Europa verspreid monument voor de slachtoffers van het nationaalsocialisme. De gedenktekens worden aangebracht in het trottoir voor de vroegere woonhuizen van mensen die door de nazi's verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn.
De stenen herinneren aan een ruime groep slachtoffers: Joden, Sinti en Roma, politieke gevangenen, dienstweigeraars, homoseksuelen, Jehova's getuigen en gehandicapten. De stenen meten 10 cm bij 10 cm en zijn van beton. Bovenop zit een messing plaatje, waarin met slagletters de naam, geboortedatum, plaats en datum van het overlijden zijn aangebracht. In Nederland worden ze geslagen door Alexander Stukenbrg in zijn werkplaats in de tuin van het Goethe instituut in Amsterdam.
Gunther Demnig noemde de stenen Stolpersteine naar het Duitse woord Stolpern (struikelen). Een Duitse scholiere zei het zo: "Man fällt nicht über die Stolpersteine, du stolperst mit dem Kopf und dem Herzen", je valt niet over de Stolpersteine, je struikelt met je hoofd en je hart. Om goed te kunnen lezen wat er op de steentjes staat moet de voorbijganger door de knieën en het hoofd buigen.
(Struikelsteen, foto Public Domain)
De eerste struikelsteen in Arnhem
In Arnhem legde Gunther Demnig op 2 mei 2018 de eerste struikelsteen op de Koningstraat 58. Hier woonde de Joodse Philip Leeraar en zijn gezin, hij dreef er zijn manufacturenwinkel. Tachtig jaar geleden werd Philip samen met zeventig Joodse mannen in Gelderland opgepakt, onder wie zeven Joodse Arnhemmers. De bezetter wilde Joden angst aanjagen en ervoor zorgen dat ze zich vogelvrij voelden. De mannen werden in de Willemskazerne gevangen gezet en na een paar dagen op transport naar Mauthausen. Zij stierven daar aan ontberingen, Philip op 18 oktober 1941. Sindsdien was de naam Mauthausen de schrik voor Joodse Arnhemmers (1).
De steenlegging was destijds een doorbraak in Arnhem, na eerdere pogingen om het gemeentebestuur mee te krijgen. De steen werd gelegd in het bijzijn van Sari Leeraar en Hein-Willem Leraar, familie van Philip. Sindsdien coördineert Hein-Willem Leeraar de jaarlijkse leggingen in nauwe samenwerking met de gemeente Arnhem.
(Struikelsteen voor Philip Leeraar, Koningstraat 58, Arnhem, foto Joods Monument Arnhem)
Spijkerkwartier: Herinneringsmaaltijd en struikeltekens
In 2019 werd ‘75 jaar slag om Arnhem’ herdacht. Burgemeester Marcouch riep organisaties op om een herinneringsmaaltijd te organiseren. De Spijkerbuurt gaf hieraan gehoor en organiseerde een maaltijd met het karige eten uit die tijd en een wandeling met persoonlijke herinneringen, filmfragmenten, kunst en bijzondere verhalen uit de wijk. Verhalen over de bezetting, de onderdrukking en de deportaties tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ook plaatsten zij door de hele wijk tijdelijke "struikeltekens" bij de huizen waar eertijds Joodse families woonden. De tekens hadden de vorm van gebroken huisjes. Het bleek om veel huizen te gaan, in totaal zo’n 57. Zo werd de nagedachtenis van de Joodse wijkbewoners geëerd (2).
(Struikelteken in de vorm van een gebroken huisje, Spijkerkwartier 2019, foto website MijnSpijkerkwartier.nl)
Joods Monument Arnhem
Op de website van Joods Monument Arnhem staan alle struikelstenen en adressen in Arnhem vermeld. Op de persoonlijke pagina’s van de omgekomen Joodse stadsgenoten staan waar mogelijk foto’s, verwijzingen en levensgeschiedenissen. Tot en met september 2024 zijn er in totaal 106 struikelstenen in de stad gelegd (waarvan één blanco) op 43 adressen (3). De website Joods Monument Arnhem geeft zoveel mogelijk informatie, maar heeft geen bemoeienis met de aanvraag van struikelstenen. Daarvoor kan men het beste contact opnemen met Hein-Willem Leeraar, die de legging en coördinatie voor Arnhem verzorgt: mail@heinwillemleeraar.nl
De stille slag
Arnhem kende voor de oorlog een bloeiende Joodse gemeenschap. In het oorlogsjaar 1942 werden zo’n 1500 Joodse Arnhemmers in twee grote razzia’s uit hun huizen verdreven om gedeporteerd en vermoord te worden. In april 1943 werden de laatste Joodse stadsgenoten afgevoerd en was Arnhem in de taal van de bezetter ‘Judenrein’. Over deze ‘Stille slag’ is het lang stil gewest. De ‘Slag om Arnhem’ ligt prominenter in het geheugen van de Arnhemmers. Pas in 2019 is er een Joods Monument op de Kippenmarkt gekomen, waarbij jaarlijks op de tweede zondag van november het lot van de Joodse Arnhemmers 40-45 herdacht wordt.
Op de Koningstraat is in 2018 een begin gemaakt met een reeks van struikelstenen in Arnhem. Intussen liggen er 106 kleine herinneringsmonumenten op 43 adressen. Het zijn misschien wel de kleinste monumentjes van de stad, bescheiden, maar bezield. Voor vermoorde Joodse stadsgenoten, maar ook voor verzetsstrijders als Theo Messing en Joost de Josselin de Jong.
Opdat wij niet vergeten.
Oktober 2024
Noten
1. 7-8 oktober 1941, eerste Jodenrazzia in Gelderland https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f.php?flexpag_id=178&rubriek_id=12
2. In de Wijkkrant van december 2019 verscheen een artikel met de titel ‘Heeft u de gebroken huisjes op stoeptegels gezien?’ Zie ‘Struikeltekens in Spijkerkwartier september 2019’. https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f.php?flexpag_id=143&rubriek_id=8
3. Zie Joods Monument Arnhem, namen en adressen struikelstenen in Arnhem https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f.php?flexpag_id=142&rubriek_id=8
Verhalen →
Peter Jetten
Theo Messing, nog maar 20 jaar was hij. Op 26 september 2024 kreeg hij een struikelsteen voor zijn ouderlijk huis op de Burgemeester Weertsstraat 57. Theo was lid van de verzetsgroep de Leeuwengarde en overleefde de oorlog niet. Ter nagedachtenis van hun ‘oom Theo’ legde de familie een herinneringssteen.
Hiermee was ook de 106e struikelsteen/stolperstein in Arnhem een feit. Het was de laatste van die dag. Andere stenen kregen een plek op Broerenstraat 33, Veerpolderstraat 46, Sonsbeeksingel 116, Driekoningendwarsstraat 13, Johan de Wittlaan 73, Huijghenslaan 63, van Heemstralaan 90 en Breitnerstraat 18.
Op Huijghenslaan 63 ligt ook voor Joost de Josselin de Jong een struikelsteen. Joost was lid van het Arnhemse verzetsbataljon Erkens en overleefde evenmin de oorlog. Meestal worden struikelstenen in Arnhem voor vermoorde Joodse stadsgenoten gelegd, dit jaar ook voor twee jonge Arnhemse verzetshelden.
De steenlegging op 26 september ging van start met een herdenkingsbijeenkomst in het stadhuis. Leerlingen van drie Arnhemse middelbare scholieren waren erbij. Burgemeester Ahmed Marcouch sprak. Hij memoreerde de inzet van raadsleden Sabine Andeweg, Gerrie Elfrink en het jarenlange werk van de initiatiefnemer Hein-Willem Leeraar. Zonder hen zouden de struikelstenen er in Arnhem niet liggen, zei hij. De stenen zijn bescheiden, maar tegelijk bezield door de unieke gegevens van het slachtoffer erop. Ze zorgen ervoor dat we omgekomen stadsgenoten niet vergeten, aldus de burgemeester. Er waren meer sprekers die ochtend. Alexander Stukenberg vertelde over de ontstaansgeschiedenis van de Stolpersteine en de historicus Amoud-Jan Bijsterveld sprak over de gevolgen van de Holocaust voor de verschillende generaties. Jaap Mulder en zijn klezmerband Héjre Kati zorgde voor een passende muzikale omlijsting.
(Herdenkingsbijeenkomst in het stadhuis met klezmerband Héjre Kati, foto Peter Jetten)
Gruwelen
Anno 2024 herinneren struikelstenen op 43 plekken in Arnhem aan de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. Gruwelen waar ook de twintigjarige Theo Messing (Arnhem 1923) mee te maken kreeg. Na zijn arrestatie op 9 april 1942 kwam hij in het ‘Oranjehotel’ in Scheveningen en het kamp Amersfoort terecht. Uiteindelijk belandde hij met 18 verzetskamaraden in het beruchte concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg, waar ‘Vernichtung durch Arbeit’ gold. Op 7 september 1943 kwam een einde aan zijn jonge leven, hij bezweek ten gevolge van het onmenselijk kampregiem. Voor de kinderen van de familie was hij de onbekende oom op een foto op het dressoir over wie na de oorlog lang niet gepraat kon worden.
(Struikelsteen voor Theo Messing, op de foto samen met zijn zus Hendrika Messing, foto Peter Jetten)
De jeugdige Joost de Josselin de Jong van de Huijghenslaan werkte bij de AKU en was lid van het Arnhemse verzetsbataljon (Nic) Erkens. De groep werd geïnfiltreerd en opgerold. Het merendeel kwam in het concentratiekamp Natzweiler in de Vogezen terecht. De bedoeling was dat de gevangenen daar naamloos zouden verdwijnen in ‘Nacht und Nebel’. Joost werd in maart 1944 bij het sneeuwruimen doodgeknuppeld. Hij werd slechts 24 jaar.
(Joost de Josselin de Jong, foto Traces of War)
Stolpersteine
De Duitse kunstenaar Gunther Demnig (Berlijn 1947) begon in 1992 aan zijn project ‘Stolpersteine’. Het doel was slachtoffers van het nationaalsocialisme een eigen gedenkteken te geven. Het initiatief sluit aan bij de tekst uit de Talmoed: ”Een mens is pas vergeten, wanneer zijn naam is vergeten”
Demnig plaatste de eerste Stolperstein in Keulen in 1992. Sindsdien vormen Stolpersteine (of struikelstenen) een over geheel Europa verspreid monument voor de slachtoffers van het nationaalsocialisme. De gedenktekens worden aangebracht in het trottoir voor de vroegere woonhuizen van mensen die door de nazi's verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn.
De stenen herinneren aan een ruime groep slachtoffers: Joden, Sinti en Roma, politieke gevangenen, dienstweigeraars, homoseksuelen, Jehova's getuigen en gehandicapten. De stenen meten 10 cm bij 10 cm en zijn van beton. Bovenop zit een messing plaatje, waarin met slagletters de naam, geboortedatum, plaats en datum van het overlijden zijn aangebracht. In Nederland worden ze geslagen door Alexander Stukenbrg in zijn werkplaats in de tuin van het Goethe instituut in Amsterdam.
Gunther Demnig noemde de stenen Stolpersteine naar het Duitse woord Stolpern (struikelen). Een Duitse scholiere zei het zo: "Man fällt nicht über die Stolpersteine, du stolperst mit dem Kopf und dem Herzen", je valt niet over de Stolpersteine, je struikelt met je hoofd en je hart. Om goed te kunnen lezen wat er op de steentjes staat moet de voorbijganger door de knieën en het hoofd buigen.
(Struikelsteen, foto Public Domain)
De eerste struikelsteen in Arnhem
In Arnhem legde Gunther Demnig op 2 mei 2018 de eerste struikelsteen op de Koningstraat 58. Hier woonde de Joodse Philip Leeraar en zijn gezin, hij dreef er zijn manufacturenwinkel. Tachtig jaar geleden werd Philip samen met zeventig Joodse mannen in Gelderland opgepakt, onder wie zeven Joodse Arnhemmers. De bezetter wilde Joden angst aanjagen en ervoor zorgen dat ze zich vogelvrij voelden. De mannen werden in de Willemskazerne gevangen gezet en na een paar dagen op transport naar Mauthausen. Zij stierven daar aan ontberingen, Philip op 18 oktober 1941. Sindsdien was de naam Mauthausen de schrik voor Joodse Arnhemmers (1).
De steenlegging was destijds een doorbraak in Arnhem, na eerdere pogingen om het gemeentebestuur mee te krijgen. De steen werd gelegd in het bijzijn van Sari Leeraar en Hein-Willem Leraar, familie van Philip. Sindsdien coördineert Hein-Willem Leeraar de jaarlijkse leggingen in nauwe samenwerking met de gemeente Arnhem.
(Struikelsteen voor Philip Leeraar, Koningstraat 58, Arnhem, foto Joods Monument Arnhem)
Spijkerkwartier: Herinneringsmaaltijd en struikeltekens
In 2019 werd ‘75 jaar slag om Arnhem’ herdacht. Burgemeester Marcouch riep organisaties op om een herinneringsmaaltijd te organiseren. De Spijkerbuurt gaf hieraan gehoor en organiseerde een maaltijd met het karige eten uit die tijd en een wandeling met persoonlijke herinneringen, filmfragmenten, kunst en bijzondere verhalen uit de wijk. Verhalen over de bezetting, de onderdrukking en de deportaties tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ook plaatsten zij door de hele wijk tijdelijke "struikeltekens" bij de huizen waar eertijds Joodse families woonden. De tekens hadden de vorm van gebroken huisjes. Het bleek om veel huizen te gaan, in totaal zo’n 57. Zo werd de nagedachtenis van de Joodse wijkbewoners geëerd (2).
(Struikelteken in de vorm van een gebroken huisje, Spijkerkwartier 2019, foto website MijnSpijkerkwartier.nl)
Joods Monument Arnhem
Op de website van Joods Monument Arnhem staan alle struikelstenen en adressen in Arnhem vermeld. Op de persoonlijke pagina’s van de omgekomen Joodse stadsgenoten staan waar mogelijk foto’s, verwijzingen en levensgeschiedenissen. Tot en met september 2024 zijn er in totaal 106 struikelstenen in de stad gelegd (waarvan één blanco) op 43 adressen (3). De website Joods Monument Arnhem geeft zoveel mogelijk informatie, maar heeft geen bemoeienis met de aanvraag van struikelstenen. Daarvoor kan men het beste contact opnemen met Hein-Willem Leeraar, die de legging en coördinatie voor Arnhem verzorgt: mail@heinwillemleeraar.nl
De stille slag
Arnhem kende voor de oorlog een bloeiende Joodse gemeenschap. In het oorlogsjaar 1942 werden zo’n 1500 Joodse Arnhemmers in twee grote razzia’s uit hun huizen verdreven om gedeporteerd en vermoord te worden. In april 1943 werden de laatste Joodse stadsgenoten afgevoerd en was Arnhem in de taal van de bezetter ‘Judenrein’. Over deze ‘Stille slag’ is het lang stil gewest. De ‘Slag om Arnhem’ ligt prominenter in het geheugen van de Arnhemmers. Pas in 2019 is er een Joods Monument op de Kippenmarkt gekomen, waarbij jaarlijks op de tweede zondag van november het lot van de Joodse Arnhemmers 40-45 herdacht wordt.
Op de Koningstraat is in 2018 een begin gemaakt met een reeks van struikelstenen in Arnhem. Intussen liggen er 106 kleine herinneringsmonumenten op 43 adressen. Het zijn misschien wel de kleinste monumentjes van de stad, bescheiden, maar bezield. Voor vermoorde Joodse stadsgenoten, maar ook voor verzetsstrijders als Theo Messing en Joost de Josselin de Jong.
Opdat wij niet vergeten.
Oktober 2024
Noten
1. 7-8 oktober 1941, eerste Jodenrazzia in Gelderland https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f.php?flexpag_id=178&rubriek_id=12
2. In de Wijkkrant van december 2019 verscheen een artikel met de titel ‘Heeft u de gebroken huisjes op stoeptegels gezien?’ Zie ‘Struikeltekens in Spijkerkwartier september 2019’. https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f.php?flexpag_id=143&rubriek_id=8
3. Zie Joods Monument Arnhem, namen en adressen struikelstenen in Arnhem https://joodsmonumentarnhem.nl/p/p/f.php?flexpag_id=142&rubriek_id=8